Strona główna / Rys

Jak dowodzą wykopaliska jeszcze przed naszą erą prowadziła droga handlowa z Morza Bałtyckiego przez Grudziądz. Była to prawdopodobnie mała osada, która leżała w dolinie Osy wpadającej do Wisły. Wiadomości historyczne o Grudziądzu spotykamy dopiero w X wieku. Mieczysław I wyprawiał się kilkakrotnie na Pomorze, celem nawrócenia tamtejszej ludności na wiarę chrześcijańską. Bolesław Chrobry w 993 roku przekroczył Drwęcę i zajął ziemię aż po Osę. Grudziądz stał się obronną fortecą, która strzegła granic południowych Pomorza przed Prusakami i była bazą wypadową na wschód i północ. Tędy jechał św. Wojciech do Prus.

Administracyjnie ziemie te należały do Woj. Mazowieckiego. Wojewoda Mazowiecki Żyrosław w 1183 roku zagarnął wsie: Tuszewo, Mgowo, Dębieniec, Buk i Grutę. W roku 1207 ziemię Chełmińską wraz z grodem Grudziądzem obejmuje Konrad Mazowiecki. W 1216 r. Grudziądz był siedzibą biskupa Christiana, który wyprawiał misjonarzy do Prus. Z tego okresu pochodzi herb i pieczęć dowodząca, że Grudziądz był już miastem. W roku 1216 został on doszczętnie zniszczony przez Prusaków. Mieszkańcy zbudowali nowe miasto w delcie Trynki.

Konrad Mazowiecki mając na uwadze obronę Państwa sprowadził na ziemię Chełmińską wraz z Grudziądzem Krzyżaków. Obiecał im utrzymać wojsko a zdobyte ziemie oddać pod zwierzchnictwo Polski. Krzyżacy sprowadzili niemieckich kolonialistów i wprowadzili prawo Magdeburskie. W roku 1248 książę Pomorski zdobywa przejściowo Grudziądz. W roku 1250 Krzyżacy kończą budowę zamku obronnego w stylu gotyckim.

Po ostatecznym podziale Pomezanii 1 wąski pas ziemi wzdłuż prawego brzegu Osy zostaje włączony do komturstwa grudziądzkiego. Od roku 1286 mieszczanie rozpoczęli budowę muru warownego. W roku 1309 Krzyżacy podstępnie wycieli załogi Gdańska i Tczewa, opanowali całe Pomorze i stolicę z Wenecji przenieśli do Malborka.

Odtąd Grudziądz staje się miastem niemieckim. Szlachta Pomorska w lutym 1397 roku założyła Towarzystwo Jaszczurcze. Kierownikami Zarządu byli Polacy Mikołaj z Ryńska i Fryderyk i Mikołaj Kitnowscy. Towarzystwo działało jawnie, broniło życia i mienia członków. Po klęsce pod Grudziądzem mistrz Krzyżacki Henryk Paulsen mścił się na członkach Towarzystwa, którzy ułatwiali Władysławowi Jagielle zdobywanie zamków Krzyżackich. Uwięziono Mikołaja z Ryńska i ścięto mu głowę na rynku w Grudziądzu wobec tłumu ludności. Towarzystwo od tej chwili rozpoczyna działalność w ukryciu. W roku 1440 zwołano zjazd i jego członków do Kwidzyna w celu obmyślenia obrony przeciw gwałtom Krzyżaków. W roku 1440 miasto przystępuje do „Związku Miast Polskich”. Komturowie Krzyżaccy nie dali się łatwo poskromić, gwałty na ludności nie ustały. W roku 1454 po wypowiedzeniu posłuszeństwa Zakonowi, obywatele wraz ze Związkiem Wojskowym napadają na Zamek i zmuszają Krzyżaków do kapitulacji i opuszczenia murów miasta.

Magistrat zabiera pieczęcie ostatniego Komtura von Selvensteina i pieczętuje nimi swoje dokumenty. Zostaje podpisany akt wcielenia ziem Pruskich do Polski odtąd Grudziądz staje się siedzibą starostów grodowych, jako miasto powiatowe wchodzi w skład województwa Chełmińskiego. Miasto otrzymuje od Kazimierza Jagiellończyka dalsze przywileje i prawa. Kazimierz Jagiellończyk przyjmuje tu poddaństwo biskupa i duchowieństwa chełmińskiego. W roku 1460 miasto otrzymuje nowe przywileje, a między nimi tytuł’ Miasta Królewskiego”.

Odtąd rozpoczął się wielki rozkwit kultury i oświaty na terenie Pomorza, które odtąd nazwano Prusami Królewskimi. Kazimierz Jagiellończyk zatwierdza Grudziądzowi dawne prawa i nadaje nowe przywileje. W roku 1472 używa się pieczęci miejskiej z napisem” „GRVDZANCZ”. W roku 1526 Zygmunt Stary zatwierdza dokument z 1291 r.oraz nadaje miastu nowe przywileje, nazywając go, „NOSTRA CIVITAS GRAUDEUTINA”.

Większego rozgłosu nabiera znowu Grudziądz za panowania Zygmunta III.W roku 1611 używa się pieczęci sądowej z napisem „SIGILLUA GEHEGTES DINGES GRAUDENCZ” Podczas wojen ze Szwecją przybył osobiście król Szwedzki do Grudziądza. Po klęsce Szwedów pod Trzcianą, kiedy to Koniecpolski pobił Gustawa Adolfa zawarto sześcioletni rozejm. Podczas nowej wojny w roku 1655 wojska szwedzkie wtargnęły do Grudziądza. Gustaw Adolf obrał sobie go za rezydencje, skąd kierował akcję wojenną. Wzrósł ucisk ludności, najeźdźcy nakładali wysokie kontrybucje, wzmacniali mury, budowali nowe baszty.

W roku 1659 przystąpili pod Grudziądzem i zdobyli go szturmem Wojska Polskie. Pokojem w Oliwie w roku.1660 ziemie te wróciły do Polski. Kazimierz Jagiellończyk ze względu na duże straty zwolnił je od podatków na 20 lat.

W roku 1693 zjawia się po raz pierwszy pieczęć miejska, na której widnieje postać biskupa wystająca z za muru z cegieł. Na murze 9 wieżyczek z chorągiewkami. W otoku napis „SIGILLUA CIVITATIS GRAUDENTINSS, MAJUS”.

Tymczasem w roku 1700 Szwedzi znowu rozpoczynają działania wojenne. Miasto cierpiało bardzo. Najeźdźcy obrabowywali kościoły, spaliły domy. W 1709 r. wybuchła wielka zaraza / wymarło kilka tysięcy mieszczan/.

W 1750 r. na mocy przywileju Fryderyka Augusta III Sassa, założono klasztor OO.Reformatorów. Na gruncie ofiarowanym przez Jerzego Michna rozpoczęto budowę kościoła Reformatorów w stylu barokowym. Podczas I rozbioru Polski 1772 r. Prusacy zabrali województwa Chełmińskie z Grudziądzem, Gdańskie i Malborskie. Rozpoczęła się szeroko zakrojona akcja germanizacyjna ludności. Fryderyk II doceniał korzystne położenie miasta i kazał rozebrać zamek, a cegłę zużytkować na budowę fortecy.Budowa trwała 10 lat. W czasie wojen napoleońskich, po klęsce pod Jeną Fryderyk Wilhelm III uciekł z Grudziądza i kierował obroną linii Wisły. Napoleon zająwszy Poznań i Toruń zbliżał się do Grudziądza. Fryderyk III uciekł dalej.

Komendant fortu Generał Curbiere nie zdołał obronić miasta, skrył się do fortecy. Francuzi zajęli je i podążyli do Gdańska, zostawiając kilka oddziałów w celu blokady miasta. Po zajęciu miasta rozpoczęto prace oblężnicze.Szturm generalny poprzedziła wiadomość o zwycięstwie Napoleona pod Frydlandia i zawieszeniu broni. Na mocy pokoju w Tylży. Fryderyk Wilhelm III otrzymał część Prus z Grudziądzem. Zniemczanie ludności Grudziądza i okolic wzrasta. Zlikwidowano wszystkie polskie szkoły i zakładano niemieckie.

W roku 1801 budynki klasztorne zamieniano na dom karny. Tradycje Towarzystwa Jaszczurczego nie zginęły w narodzie. Utworzono „Legion Obrońców Ojczyzny”, którego celem była walka z akcją germanizacyjna. W roku 1803 wybudowano most na Wiśle, który dawał dużo możliwości Grudziądzowi. Szybko rozwijał się przemysł i handel.

Fryderyk Wilhelm III ponownie zwrócił uwagę na fortece, aby wzmocnić jej siłę/ uczynić ją najsilniejsza w Niemczech / rozbudowano, wprowadzono 10 000 załogę. Miastu dali znać hakatyści, których hasłem było tępienie ludności polskiej. W roku 1865 uruchamia się gazownie miejską, po raz pierwszy zapala się na ulicach latarnie gazowe. W roku 1894 zaczęto redagować Gazetę Grudziądzką. Niemcy zabronili publicznie mówić po polsku i wywłaszczali ich z ziemi.

W roku 1898 przy uczelniach średnich istnieje tajne Koło Filomatów Pomorskich 27 lipca tego roku Rada Miejska uchwala przyjąć, jako herb miasta czarną głowę bawołu na białym tle, nad głową mur z pięcioma wieżami. W roku 1901 wprowadza się zmianę w herbie i pieczęci miasta, głowy bawołu dodaje się wystający ozór, a nad głową umieszcza się mur z trzema wieżyczkami. W roku 1914 w okresie opracowania traktatu wersalskiego powstają Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Powstańcy pomorscy za wcześnie przygotowali się na przyjęcie Wojska Polskiego z Generałem Pruszyńskim na czele wkroczyły do miasta witani owacyjnie przez ludność. Od tej chwili rozpoczyna się nowy okres w dziejach Grudziądza. Miasto spełnia poważną rolę ośrodka gospodarczo-administracyjnego. Rozwija się przemysł maszynowy, ceramiczny i mechaniczny, w sumie czynnych było 40 fabryk i 600 warsztatów rzemieślniczych. Nadto w mieście stacjonował liczny garnizon wojskowy, oraz znajdowało się kilka szkół oficerskich, między innymi znajdowało się tu Centralne Przeszkolenie Kawalerii. To też w czerwcu 1921 roku przybywa tu Józef Piłsudski, a w 1927 Grudziądz zwiedza Prezydent Ignacy Mościcki. Gwałtownym zmianom ulega stan kultury. Od 1922 roku rozpoczyna działalność Teatr. Już wówczas istniało 19 szkół państwowych podstawowych i średnich, oraz 4 kina.

W 1923 roku z inicjatywy S.Halperiana i A.Deserta powstaje pierwsza fabryka obuwia w Polsce „ Pe-Pe-Ge „. W 1926 wybudowano stadion sportowy, na terenie miasta istniała największa w Polsce „ Strzelnica Cywilna”. O pozycji Grudziądza w dziedzinie gospodarki może świadczyć wypowiedz znanego ekonomisty p. Kruszewskiego „ Grudziądz jest bezsprzecznie centrum przemysłowym Pomorza, mimo pewnych braków do wyrównania, pod względem przemysłu zajmuje jedno z pierwszych miejsc w Polsce „. W roku 1926 bezrobotni samorzutnie zakwaterowują się w jednym z pustych bloków koszar przy ul. St. Czarneckiego, później zajęto wszystkie nowe bloki wolne tworząc nową dzielnicę robotniczą „Madera”.

W roku 1929 rozwija się silny ruch rewolucyjny lewicy. Dochodzi do starć z granatową policją. Ta sytuacja utrzymuje się do wybuchu II wojny światowej. 1 września 1939 roku o godz.5 –tej rano Niemcy hitlerowskie rozpoczynają działania wojenne. W drugim dniu wojny 16 dywizja piechoty broniąca rejonu Grudziądza, aczkolwiek spychana walczy bohatersko z przeważającymi siłami nieprzyjaciela.

3 września załoga Grudziądza walczy zaciekle i pomimo dużych strat do późnego wieczora trzyma okalające miasto wzgórze. Tego dnia nieprzyjaciel zmuszony był trzykrotnie, po silnym ześrodkowaniu ognia artylerii połączonego z bomb bombardowaniem, natarcie na przedpolu Grudziądza. 4 września wojska hitlerowskie wkraczają do miasta. Prezydent miasta Damazy Raszkowski zdaje na ratuszu władzę nad miastem w ręce niemieckiej władzy wojskowej. Rozpoczyna się martyrologia obywateli polskich miasta i jego okolic. Setki kobiet i mężczyzn brano i wywożono do cytadeli do Grupy i na Książęce Góry, gdzie dokonywano masowych egzekucji. 29 Października z internatu , gdzie więziono Polaków przewieziono na plac opodal remizy straży pożarnej 10 –ciu związanych obywateli tego miasta. Po odczytaniu wyroku ,zakładników publicznie rozstrzeliwują i dobijają strzałami z bliska. Dalsze lata okupacji hitlerowskiej to okres zamazywania polskiego oblicza miasta. Wszystko co z polskiego dorobku kulturalnego hitlerowcy niszczą. W tym czasie w 1940 roku powstaje podziemna organizacja wojskowa „Rota”, która zakłada student Tadeusz Kaube.

20 czerwca 1941 roku odbyła się rozprawa sądu wojennego Rzeszy przeciwko 49 Polakom za przynależność do Polskiej Organizacji Podziemnej. Kaube, Staśkiewicz i Kwiatkowski zostają skazani na karę śmierci, pozostali na karę więzienia w obozach koncentracyjnych. Dalsze lata cechują się stałym terrorem wobec Polaków. W latach 1942-44 ponad sto obywateli tego miasta zostaje zamordowanych przez Gestapowców Geheimestadtpolizei / Gestapo/ Z 16 na 17 stycznia 1945 roku Gestapo aresztuje kilka osób. Dwa dni później wywożą samochodami w nieznanym kierunku. 24 stycznia pierwsze pociski armatnie Wojska Radzieckiego padają na obiekty wojskowe, budząc panikę wśród hitlerowców.

Tysiące rodzin hitlerowskich ucieka na drugą stronę Wisły.31 stycznia Wojska II Frontu Białoruskiego pod dowództwem Marszałka Konstantego Rokossowskiego pod żelaznym pierścieniem opasały miasto i twierdzę. 15 lutego Komendant Twierdzy Generał Fritzke wzywa wszystkich mieszkańców do ewakuacji w terminie dwudniowym. Nikt z mieszkańców nie opuszcza miasta. Niemcy wysadzają w powietrze basztę zamku”Klimek”.23 lutego dla oczyszczenia sobie pola obstrzału wysadzają wszystkie budynki na Placu 23 stycznia i ul.1Maja.

1 marca nad miastem łuna pożarów . Główna linia bojowa przesuwa się do centrum miasta. Głód, brak wody ,pożary i eksplozje dają się mocno we znaki ludności cywilnej. 6 marca Oddziały Czerwonej Armii rozpoczynają ostatni szturm i wykurzają nieprzyjaciela z broniących jeszcze fortów i cytadeli, w rezultacie czego Gen. Fritzke oddaje dowódcy radzieckiemu swoją szablę generalską. Po kapitulacji sztabu, ponad 8 tysięcy jeńców wraz z dwoma generałami kroczy do niewoli. Po sześciu tygodniach przebywania w schronach i piwnicach ludność Grudziądza wychodzi n światło dzienne. 7 marca ukazał się rozkaz Gen. Kuryłłowa głoszący zakończenie działań wojennych w mieście.

W czasie długoletnich działań wojennych zniszczeniu uległo 1681 budynków, oraz 10 mostów na Trynce. Ogólna wartość zniszczeń wynosiła 152 miliony złoty / wg. prowizorycznych/ obliczeń biura ewidencji ludności 28 marca 1945 roku miasto liczy około 20 tysięcy ludności cywilnej. 2 kwietnia tegoż roku odbyło się uroczyste posiedzenie organizacyjne miejskiej Rady Narodowej . Grudziądz zapłacił ogromną daninę krwi za wolność Ojczyzny. Herb miasta zdobi Krzyż Grunwaldu. Powstanie PRL otworzyło miastu perspektywy rozwojowe.

Po ciężkich latach wojny, Grudziądz w niezwykle szybkim tempie rozpoczął odbudowę i wciągu niespełna 15 lat ludność wzrosła z 35 tysięcy do 64 tysięcy. Okres powojenny przyniósł miastu szereg zdobyczy kulturalnych i gospodarczych. Odbudowano kamieniczki zabytkowe ,planuje się odbudowę zamku grudziądzkiego. Odrestaurowano bądź odbudowano szereg placówek kulturalno naukowych jak teatr, muzeum, bibliotekę szkołę muzyczną. Szeroką opieką otoczono młodzież. Zwraca się szczególną opiekę i uwagę nad jej wychowaniem. W tym celu wybudowano szereg instytucji kulturalnych jak: Dom Kultury G.Z.P.Gum, świetlice przyzakładowe i przedszkolne .Wybudowano także kilka żłobków i szkół. W trosce o zdrowie człowieka urządzono w szpitalu miejskim oddział chirurgii dziecięcej. W celu polepszenia warunków mieszkaniowych 10 bloków mieszkalnych.340 domków jednorodzinnych . Dużą sumę pieniędzy przeznaczono na konserwację mieszkań. Ogółem odrestaurowano 3500 izb mieszkalnych. Rozległe i szerokie zakrojone były plany upiększania miasta.

Między innymi np. powstanie w pobliżu ul. Rapackiego w najbliższych latach Centralny Stadion Miejski. Tak więc miasto nasze, mimo ogromnych zniszczeń poniesionych w wojnie potrafiło się odbudować , rozwinąć i stać się ważnym węzłem kulturalnym i przemysłowym kraju..